UYON-UYON

A.  Pangertosan

1.    Saking tembung ‘manguyu-uyu’ inggih menika pasugatan gendhing mirunggan ing adicara pahargyan pinanganten utawa ing pagelaran ringgit purwa.

2.    Saka tembung ‘uyu’, (kn.) Gegendhingan nabuh gamelan (ing nalikane duwe gawe) miturut Baoesastradjawa W.J.S Poerwadarminta

B.  Tuladha lan piwulang saka tembang

1.    Lelagon Pangatag, Laras Pelog Pathet Nem

Bapakne wanci esuk

Tlaten temen kowe thenguk-thenguk

Ngeling ana ning pawon kendhile nggoling

Lha iku harak butuhmu

Isen-isen jroning pawon

                                     Iya bener kandhamu

                                     Pawon iku dadi kwajibanku

                                     Ning pikiren beras entek bumbu tapis

                                     Yen ngono aku sing kojur

                                     Apa sing kudu tak adol

Aja keladuk gemblung

Uwong lanang mung pawitan dhengkul

Apa seneng yen brayatmu padha klingsir

Mangka aku seneng nganggur

Mangan turu omong kosong

                                     Hambok welas anakmu

                                     Galo kae ana kebon jembrung

                                     Sregep ana olah lemah ditanduri

                                     Aku njaluk sangu pacul

                                     Tumandhang anganggap kebon

Piwulang ingkang saged kita pethik saking tembang

a.    Bapak iku satriyaning kaluwarga, kudu sregep makarya kagem nyukupi kabutuhan kaluwarga.

b.    Ibu minangka tuladha kanggo putra, mula kudu sabar ngadepi kahanan.

c.    Ibu gadhah kuwajiban ngurusi omah.

d.   Aja mung nganggur ana ngomah lan mung omong kosong.

2.    Lancaran Gugur Gunug, Laras Pelog Pathet Barang

Ayo kanca ayo kanca ngayahi karyane praja

Kene kene gugur gunung tandang gawe

Sayuk sayuk rukun bebarengan ro kancane

Lila lan legawa kanggo mulyaning negara

            Siji loro telu papat. . . maju papat papat

            Diulang ulungake mesthi enggal rampunge

                                    Holobis kuntul baris. . . holobis kuntul baris

Holobis kuntul baris. . . holobis kuntul baris

Piwulang ingkang saged kita pethik saking tembang

a.       Nyambut damel bebarengan saged enggal rampung.

b.      Gugur gunung/gotong royong kedah dijaga.

c.       Kedah rukun kaliyan tiyang sanes.

d.      Makarya iku kedah kanthi lila lan legawa.

C.  Kasusastran kang tinemu ing gendhing

1.    Cakepan inggih punika syair, tetembungan ingkang dienggo ing tembang.

2.    Cengkok inggih punika lak-luking swara kanggo nglagokake tembang.

3.    Gendhing inggih punika lelagoning gamelan kawangun saking mawarni aspek karawitan.

4.    Gamelan inggih punika piranti karawitan kanggo ngiringi tembang.

5.    Laras inggih punika rasa thinthingane swara cendhak nagnti dhuwur.

6.    Titi laras inggih punika angka minangka gantine laras.

7.    Pathet inggih punika ukuran cendhak lan dhuwure swara kanggo nglagokake tembang.

8.    Pedhotan inggih punika pamedhoting swara ing tengahing tembang ing saben lirik.

9.    Senggakan inggih punika unen-unen mawa lagu ing satengahing tembang kang binarung swaraning gendhing.

10.     Swarawati inggih punika waranggana, pesindhen, penyanyi putri.

11.     Wiraswara inggih punika penyanyi kakung.

12.     Gerong inggih punika tembang kang dilagokake bareng karo gamelan kanggo mbarengi gendhing.

13.     Sindhenan inggih punika tetembangan kang dilagokake dening waranggana.

14.     Irama inggih punika ukuran rindhik rikating penabuhing gamelan.

15.     Bawa inggih punika tembang kanggo mbukani gendhing.

16.     Buka inggih punika tetabuhan utawa swara kang kanggo bukani gendhing.

17.     Niyaga inggih punika paraga kang ngayahi nabuh gangsa.

18.     Paniti inggih punika paraga kang kajibah mranata tata rakitan gangsa ing panggungan lan ngupakawis gangsa.

19.     Karawitan inggih punika gumelaring gangsa saprabote.

20.     Saprangkat inggih punika gangsa jangkep, laras Slendro lan Pelog.

21.     Sapangkon inggih punika namung laras Slendro utawi Pelog kemawon.

KAWRUH BUDAYA GAMELAN KARAWITAN

A.  Pangertosan

Gamelan miturut Baoesastra Djawa W.J.S Poerwadarminta inggih punika arane tetabuhan kang rericikane (instrumen) akeh banget.

Bahan sing biasane dienggo nggawe gamelan arup perunggu utawa gangsa (campuran tembaga lan timahsari), kuningan, saha barut (wesi lan plat).

Musik gamelan Jawa umume nduwe nada luwih lembut lan nganggo tempo luwih alon, gamelan Bali tempone luwih cepet, gamelan Sundha musike mendayu-dayu lan didominasi swara suling.

Instrumen gamelan duwe fungsi dhewe2, kayata kang murba lagu inggih punika rebab, gender, bonang, suling, gambang. Kang mangku lagu inggih punika celempung, siter, lan balungan. Kang murba irama inggih punika kendhang, bedhung, dhodhogan. Kang mangku irama inggih punika kempul, gong, kethuk, kenong, kempyang, kemanak, kecer.

B.  Jinising Laras

1.    Laras Slendro : 5 nada inggih punika 1 2 3 5 6

Pathet ing laras slendro iku antarane, pathet Nem (6), pathet Sanga (9), lan pathet Manyura (Myr).

2.    Laras Pelog : 7 nada inggih punika 1 2 3 4 5 6 7

Pathet ing laras pelog iku antarane, pathet Lima (5), pathet Nem (6), lan pathet Barang (Br).

C.  Rericikan Gamelan miturut wujud

1.    Wujud Tebokan

Cara nambuhipun dithuthuk (bedhug, tambur), dikebuk/keplak, tabok(kendhang).

a.    Kendhang

1)   Dipundamel saking kajeng (klowongan/urung) saha wacucal.

2)   Tebokan, wacucal ingkang nutup kiwa tengene bolongan klowongan.

3)   Janget, tali wacucal ingkang kangge nyeneng tebokan.

4)   Suh, karah saking wacucal kangge ngencengi utawi ngendhoni janget gayut suwanten kendhang.

5)   Plangkan : rancakan/piranti kanggo nyelehake kendhang.

o  Kendhang ageng/gendhing : paling gedhe.  

o  Kendhang sabet/kosek/wayangan : sedhengan

Biasane ditabuh kanggo ngiringi pagelaran wayang.

o  Kendhang batangan/ciblon : sedhengan

Biasane ditabuh kanggo ngiringi tari/joged lan gendhing.

o  Kendhang ketipung : paling cilik

Biasane ditabuh bareng karo kendhang ageng.

b.    Bedhug

c.    Tambur

2.    Wujud Wilahan

Cara nabuhipun dithuthuk.

a.    Gender

1)   Dipunrenteng ngangge pluntur, dipunkancing ngangge sindik, saben let 2 wilah dipunsangga ngangge sanggabuwana.

2)   Pluntur di pantheng dhateng golekan

3)   Sangandhaping wilah kaparingan bumbungan minangka resonator

4)   Cacah wilahan padatan 14 wilah, saka laras 6 ageng – laras 3 alit.

5)   Wonten kalih jenis : Gender Barung lan Gender Penerus.

6)   Miturut titi laras : Gender Slendro, Gender Pelog Bem, Gender Pelog Barang.

7)   Tabuh gender sinebat bendha.

b.    Slenthem

1)   Ugi sinebat gender panembung/gender gantung.

2)   Dipunrenteng mawi pluntur ingkang dipunpantheng dhateng golekan, dipunkancing ngangge sindik, saben let wilah dipunsangga ngangge sanggabuwana.

3)   Sangandhapipun wilah kaparingan bumbungan minangka resonator.

4)   Miturut titi laras : slenthem slendro lan slenthem pelog.

5)   Cacah wilah slenthem pelog 7 wilah, slendro 6 wilah.

c.    Gambang

1)   Wilahan padatan dipundamel saking kajeng berlian utawa kajeng lengki, rancakan ngiras resonator.

2)   Sarancak oadatan isi 21 wilah, wiwit laras 5 andhap ngantos laras 5 inggil.

3)   Miturut titi laras : gambang slendro, pelog bem, pelog barang. Supados ringkes, gambang pelog lajeng mawi sorogan wilah laras 1 lan 7.

4)   Tabuh gambang ugi sinebat bendha.

d.   Saron

1)   Saron Demung

o  Ukurane kira2 35,5 cm dawa lan lebar 9 cm.

o  Ngasilake swara paling cendhek.

o  Wilahan saking logam, dipuntumpangake rancakan ngangge bantalan utawa tawonan, dikancing nganggo paku, rancakan ngiras resonator.

o  Ricikan balungan ingkang ukuranipun ageng piyambak.

o  Demung pelog sarancak 7 wilah : 1 2 3 4 5 6 7

o  Demung slendro sarancak 6 wilah : 1 2 3 5 6 1 nanging ugi wonten ingkang 7 wilah : 6 1 2 3 5 6 1

o  Tabuhipun sinebat gandhen.

2)   Saron barung/ricik

o  Jinis saron tengah2 inggih punika antarane peking lan demung.

o  Wilah saron luwih gedhhe dibandhing saron panerus ning luwih cilik dibandhing saron demung.

o  Saking logam, dipuntumpangaken rancakan ngangge bantalan tawonan, dikancing nganggo paku, rancakan ngiras resonator.

o  Ngasilake swara luwih dhuwur saoktaf dibandhing saron demung.

3)   Saron panerus/peking

o  Paling cilik ukurane.

o  Wilah saron panerus luwih cilik tinimbang saron barung lan demung, nanging wilahane luwih kandel.

o  Wilah kang luwih dhuwur swarane, ukurane luwih cilik.

o  Ngasilake swara saoktaf luwih dhuwur tinimbang saron barung.

o  Padatan gandhen dipundamel saking singat/sungu mahesa, dipunangkah atosipun.

3.    Wujud Wilahan Pencon

a.    Slentho

b.    Gong Kemodhang

1)   Gong wujud wilahan ngangge pencu, dipunrenteng ngangge pluntur, dipunkancing nganggo sindik, dipunpantheng dhateng rancakan ing salabatipun kaparingan klenthing kangge resonator.

2)   Padatan sarancak cacah 2 wilah, dipuntabuh teturutan.

3)   Tabuhipun sinebat gembel.

c.    Kecer

1)   Wujude kaya piringan simbal nanging ukuranipun cilik.

2)   Sarancak isi kalih tangkep.

3)   Cara nabuh di aben wilah.

4)   Biasane ditabuh kanggo ngiringi lelagon dolanan ing pagelaran karawitan.

4.    Wujud Pencon

a.    Bonang

1)   Ditata dadi rong baris (sab), saben sabaris gamelan slendro ana 5 pencon lan uga kang ana 6 pencon, dadi cacahe ana 10 utawa 12.

2)   Saben sabaris gamelan pelog ana 7 pencon lan cacahe kabeh ana 14.

3)    Sab nginggil (tebih saking niyaga) sinebat brunjung, sab ngandhap sinebat dhempok.

o  Bonang Panembung : paling gedhe.

o  Bonang Barung : luwih cilik saka panembung.

o  Bonang Panerus : cilik dhewe.

b.    Kethuk lan kempyang

1)   Kethuk wujud pencon kados ricikan bonang, padatan mawi laras 2 ageng.

2)   Kempyang mawi laras 1 inggih utawi 7.

3)   Pigunanipun kangge tandha ajeging wirama (pamengku irama) saha nedahaken jinising gendhing (lancaran, ladrang, ketawang)

4)   Tabuhipun sinebat bindi.

kethuk

c.    Kenong

1)   Wujud pencon, langkung ageng lan inggil tinimbang bonang.

2)   Tumrap saprangkat gamelan ingkang tumbuk laras 6, cacahing kenong padatan 10 pencon : 1s 2s 3s 5s 6sp 7p 1p 2p 3p 5p.

3)   Kawimbuah kenong japan laras 5 ageng.

d.   Kempul

1)   Digantung neng gayor nganggo pluntur.

2)   Perangane : puncu, praen, widhangan/bahu, gegesan.

3)   Gayor ngayogjan padatan di sukani canthelan, rinengga cundhuk lunglungan.

4)   Gayor surakartan padatan boten mawi canthelan, rinengga cundhuk nagan.

5)   Tabuhipun sinebat gembel.

6)   Saprangkat gangsa tumbuk laras 6, kempul cacah 10, yaiku laras  1s 2s 3s 5s 6sp 7p 1p 2p 3p 5p 7p.

e.    Gong

1)   Gong Ageng

o  Ukuranipun ageng piyambak, garis tengah langkung saking 90 cm, dipungantung wonten gayor nggunakake pluntur.

o  Saprangkat gangsa ageng, padatan wonten 2 gong ageng laras 3 ageng lan 5 ageng.

o  Tabuhane sinebat gembel.

o  Duwe nada paling rendah dibanding swara piranti gamelam liyane

o  Ditabuh kanggo tandha akhir gendhing kang umum diarani gongan.

2)   Gong suwukan/siyem

o  Luwih cilik tinimbang gong ageng.

o  Diameter 50 cm nganti 60 cm.

o  Nada luwih dhuwur dibanding gong ageng.

o  Digantung wonten gayor ngangge peluntur.

o  Saprangkat mbutuhaken 6 suwukan.

o  Tabuhipun sinebat gembel.

5.    Wujud kawatan

a.    Rebab

1)   Cara ngungelaken digesek mawi senggreng.

2)   Gunane kanggo murba lagu, gawe variasi lagu, lan uga kanggo mbukani gendhing.

3)   Dipundamel saking kajeng utawi gadhing, membran, saha kawat.

4)   Peranganipun inggih menika popor ngisor, cakilan, bathokan, membran, watangan, kupingan, cundhuk, jendra, srenten, bremara.

5)   Senggreng didamel saking kajeng lan bubat (rambut jaran).

b.    Siter

1)   Dipundamel saking kajeng saha kawat.

2)   Rancakan ngiras resonator.

3)   Amrih ringkes, dipundamel wolak walik laras slendro pelog.

4)   Cara ngungelaken dipunpethik/cuwik ngangge kuku jempol asta.

5)   Saben titi laras dumados saking 2 kawat, caranipun nglaras dipunpathe.

6)   Senggreng dipundamel saking kajeng lan bubat (rambut jaran).

c.    Celempung

1)   Sami kadosdene siter nanging langkung ageng.

2)   Cacah senare ana 11 lan 13 pasang.

3)   Ukurane dawa 90 cm, duwe 4 penyangga.

4)   Ing pagelaran gamelan, piranti iki kalebu kelompok panerusan lan duwe tempo cepet.

5)   Tumrap gangsa ageng/jangkep dipuncawiskaen celempung cacah 3, inggih punika laras slendro, pelog bem, saha pelog barang.

6.   Wujud pipa

a.    Suling

1)   Cara ngungelaken disebul.

2)   Fungsine kanggo variasi melodi.

3)   Dipundamel saking pring/deling.

4)   Padatan dipuncawisaken kalih, suling laras slendro lam pelog.

5)   Dawane kira2 setengah meter.

b.    Kemanak

1)   Wujudipun memper gendhang.

2)   Ditabuh kanggo ngiringi bedhayan.

sumber : LKS Bahasa Jawa kelas XI SMA/MA/SMK
                   httpgondosupriyono.blogspot.co.id201601gamelan_53.html